KULTURA FIZYCZNA LUDZI STARSZYCH

DR GRAŻYNA DĄBROWSKA, DR ANNA SKRZEK
Akademia Wychowania Fizycznego
we Wrocławiu

KULTURA FIZYCZNA LUDZI STARSZYCH

„RUCH JEST ŻYCIEM, ŻYCIE TO RUCH”

Według M. Demela i A Składa:
Kultura fizyczna to wyraz określonej postawy wobec własnego ciała, świadoma i aktywna troska o swój rozwój, sprawność i zdrowie oraz umiejętność organizowania i spędzania czasu z największym pożytkiem dla zdrowia fizycznego i psychicznego.

W szerszym znaczeniu – kultura fizyczna jest częścią kultury ogólnej społeczeństwa, dorobkiem umożliwiającym uczestnictwo w tej dziedzinie. Obejmuje poglądy, postawy, teorię, organizację i infrastrukturę.
Masowa kultura fizyczna jest zjawiskiem wielowartościowym, powszechną humanizacją życia, szkołą pracy nad sobą, nad swoim ciałem, nad zdrowiem, sprawnością fizyczną, wydolnością i urodą.
Kulturę fizyczną ludzi starszych należy rozumieć jako czynnik podtrzymujący zdrowie, przedłużenia życia, zachowania wydolności fizycznej, sprawności psychomotorycznej i społecznej, źródło radości i przyjemności (Łoboże-wicz!991).
Dzięki postulatom społecznym, a także badaniom nad rozwojem kultury fizycznej, uznaje się, że w wieku późnej dorosłości powinna być ona traktowana z jednej strony jako ogólnodostępna dziedzina konsumpcji, zaspakajająca aspiracje człowieka w zakresie wypoczynku, rozrywki i doskonalenia cielesnego. Z drugiej strony – jako instrument pozytywnego kształtowania i podtrzymywania sił biologicznych człowieka, niezbędnych do pełnienia ważnych ról społecznych. Postawy seniorów wobec kultury fizycznej powinny wiązać się z aktywnym i twórczym uczestnictwem.
Formami uczestnictwa ludzi starszych w kulturze fizycznej są ćwiczenia fizyczne, sport, turystyka, rekreacja fizyczna i rehabilitacja ruchowa, zarówno podejmowane spontanicznie, jak i w sposób zorganizowany.
Wśród licznych przeszkód, utrudniających ludziom starszym czynne uczestnictwo w kulturze fizycznej, wielu gerontologów wymienia tzw. „stereotyp człowieka starego”. Starość w świadomości społecznej jawi się bowiem jako spadek sił fizycznych i psychicznych, stan schorowania i ułomności, zniedołężnienia i niezdolności do samodzielnego życia. Przełamanie takiego stereotypu jest zadaniem pierwszoplanowym dla organizatorów i popularyzatorów kultury fizycznej wśród ludzi starszych. Propagatorem profilaktyki geriatrycznej poprzez ruch był Hipokrates; ponad 2000 lat temu zachęcał do higienicznego trybu życia i aktywności ruchowej, a jej brak, jak pisał, prowadzi do atrofii.
W Polsce duże zasługi w popularyzowaniu kultury fizycznej w środowisku ludzi starszych miał lekarz B. Snarski, założyciel Sanatorium Geriatrycznego w Inowrocławiu (1959), unikalnej w tym okresie placówki w Europie. Snarski uważał, że „Ćwiczenia fizyczne, jak również uprawianie różnych dyscyplin sportu i turystyki – to niezmiernie ważne czynniki dla utrzymania sprawności fizycznej i umysłowej, które należy wykonywać przez całe życie, a zwłaszcza w okresie przedemerytalnym i poprodukcyjnym”.
Obserwacje praktyków kultury fizycznej i badania wykazują zmiany inwolucyjne w zakresie motoryczności u osób starszych, których przejawem są ograniczenia wysiłków fizycznych, także w życiu codziennym, dążenie do lenistwa ruchowego, zanik pędu do ruchu, zmniejszenie tempa wykonywanych ruchów i czynności, czasu reagowania na bodźce i różne sytuacje, płynności ruchów. Obniżeniu dynamiki motorycznej towarzyszy często obniżenie statusu społecznego.
Zdaniem H. Szwarc, kultura fizyczna, a przede wszystkim rekreacja ruchowa i rehabilitacja ruchowa, zajmują istotne miejsca w profilaktyce gerontologicznej, uznającej systematyczną aktywność ruchową za niezbędny czynnik zapobiegający przedwczesnej starości.
Współcześnie, aktywność ruchowa określana jest często mianem motoryczności. Obejmuje ona zarówno zewnętrznie dostrzegalne formy aktywności ruchowej, jak też mechanizmy fizjologiczne oraz psychospołeczne uwarunkowania ruchowych działań ludzkich.
Według wytycznych ekspertów WHO, dotyczących propagowania aktywności fizycznej wśród osób starszych (Heidelberg 1996), aktywność fizyczna definiowana jest jako wszystkie czynności w życiu codziennym, związane z ruchem, włączając w to pracę, odpoczynek, ćwiczenia i uprawianie sportu. Podkreśla się, że efekty zapobiegawcze i rehabilitacyjne regularnej aktywności fizycznej są korzystniejsze, gdy wzorce aktywności fizycznej kształtowane są we wczesnym okresie życia, niż gdy zapoczątkowuje się je dopiero w wieku podeszłym.
Korzyści wynikające z regularnej aktywności fizycznej u osób starszych, to:
” poprawa ogólnego samopoczucia (dostarczanie przyjemności i radości);
” poprawa zdrowia fizycznego i psychicznego;
” składnik wspomagania prewencji pierwotnej i wtórnej określonych sta
nów (np. stres) i chorób (otyłość, cukrzyca, miażdżyca, choroba zwyrodnieniowa stawów);
” minimalizacja skutków niesprawności, stanów bólowych (np. choroby
zapalne stawów, choroba zwyrodnieniowa);
” zmiana stereotypowych perspektyw wieku podeszłego (niedołęstwo)
i zachowanie niezależnego trybu życia.
Udowodniono, że systematyczne ćwiczenia fizyczne, wykonywane przez seniorów, wywierają istotny wpływ na wydolność fizyczną, koordynację nerwowo – mięśniową, utrzymując zakres ruchów przydatnych w życiu codziennym. Systematyczna aktywność ruchowa u osób starszych pozwala na osiągnięcie i utrzymanie wysokiego poziomu wydolności fizycznej.
Od jakiego okresu życia należy wdrażać kulturę fizyczną u ludzi starszych? Ponieważ seniorzy nie stanowią grupy jednorodnej, trudno o jakiekolwiek uogólnienia. Działania profilaktyki geriatrycznej zalecają możliwie wczesne rozpoczęcie regularnej aktywności ruchowej, z uwzględnieniem ustawiczności. Im wyższa sprawność i wydolność fizyczna osobnika do 60-70 roku życia, tym z wyższego pułapu następować będzie regres i zniedołężnienie.
Proces kultury fizycznej wśród seniorów nie wymaga drogiego sprzętu i urządzeń, ale metodycznie właściwie opracowanego treningu zdrowotnego. Prawidłowy dobór ćwiczeń fizycznych, ich odpowiednie dawkowanie, stanowią odpowiedzialne zadanie dla specjalistów kultury fizycznej, prowadzących działania prewencyjne i rehabilitacyjne dla ludzi starszych.
W ciągu życia człowieka zmieniają się zainteresowania, postawy i motywy, także do uprawiania ćwiczeń fizycznych. Powszechnie znane jest tylko zjawisko wygasania, z upływem lat, zainteresowań ruchem. Wieloletnie obserwacje praktyków kultury fizycznej, wskazują na istotne znaczenie w życiu osób starszych regularnej aktywności ruchowej.
Zagadnienia kultury fizycznej ludzi w III wieku, powinny należeć w Polsce do spraw priorytetywnych, zwłaszcza, że posiadamy istotny dorobek naukowy na ten temat (Łobożewicz, Skład, Demel, Szwarc, Ślężyński, Osiński, Wolańska, Jopkiewicz). Wzorem mogą być kraje wysoko uprzemysłowione, o powszechnym dostępie do kultury fizycznej, w których ludzie starzy są społecznie zachęcani do aktywności i dbałości o zdrowie (np. Kraje Skandynawskie, Wielka Brytania, Japonia, USA.
Zapotrzebowanie na kulturę fizyczną osób trzeciego wieku jest coraz większe, wywierają na nie wpływ takie tendencje demograficzne:
” wcześniejsze przechodzenie na emeryturę (50-55 lat);
” przedłużenie się czasu życia człowieka.
Zadania tego powinna podjąć się oświata zdrowotna, lekarze, specjaliści kultury fizycznej, media, czasopisma, ogniska TKKF, kluby emerytów i rencistów. Popularyzacja kultury fizycznej wśród seniorów, zdaniem T. Wolańskiej, powinna uwzględniać 5 kategorii motywów: zdrowotne, utylitarne, społeczne, ludyczne i poznawcze.
Aktywnie fizyczny styl życia pomaga utrzymać osobom starszym niezależność czynnościową, optymalizując stopień ich aktywnego uczestnictwa w społeczeństwie. Według ekspertów WHO istnieje potrzeba stałej strategii rozwoju aktywności fizycznej we wszystkich grupach ludzi starszych, poparta polityką prozdrowotną, podkreślającą znaczenie kultury fizycznej w życiu człowieka starego, realizowaną na każdym szczeblu administracji: narodowej, regionalnej, lokalnej.
Edukacja seniorów, np. w UTW, TKKF, szerzenie wiedzy o zdrowym starzeniu się, dostęp do rekreacji, tworzenie sprzyjającego kulturze fizycznej środowiska, wspieranego przez rodzinę, pracowników opieki społecznej i zdrowotnej, organizacje pozarządowe, ukierunkowane kształcenie specjalistów kultury fizycznej, tworzenie ośrodków rehabilitacyjnych – powinny stać się podstawą programów promujących kulturę fizyczną wśród osób starszych.
W kulturze fizycznej ludzi starszych, lansowane modele „zdrowego trybu życia” zbyt powoli przenikają do codziennej praktyki, zarówno w wymiarze indywidualnym, jak też społecznych preferencji i zachowań. Należy więc zachęcać ludzi starszych do zrozumienia potrzeb ruchu, jego znaczenia dla zdrowia, sprawności fizycznej i psychicznej, do uprawiania rekreacji, korzystania z zabiegów rehabilitacyjnych.
Aktywizacja seniorów do kultury fizycznej musi przebiegać wielokierunkowo, wywierać wpływ na sferę intelektualną i ruchową człowieka, z równoczesnym zapewnieniem mu poczucia bezpieczeństwa i własnej użyteczności oraz życzliwości otoczenia.
Nowoczesna idea kultury fizycznej ludzi starszych powinna uwzględniać pryncypia współczesnej koncepcji człowieka, tj. poszanowanie godności ludzkiej, tolerancję dla słabości oraz docenienie wartości psychicznych.